Bille un huamesche vichar
Dar per, daz billarste vich?
Di khua da mearste huamesch?
Di henn daz liabarste?
Odar iz di goaz?
Dar vuks daz fürbarste?
Dar bolf daz znichstarste?
Di khatz iz daz liabarste vich von haus!
Odar iz dar hunt?
Di vichar vo Esopo
I
In an tage di maüs soinse gevuntet alle pittnåndar z’sega bia ma mage tüan pittar sèlln schaülan khatz boda hatt gelebet in haus un hatt hèrta gesüacht zo darbìschase. Allz inan stroach a djungez maüsle iz augesprunk un hatt gehoket: “I khüdaz i bia zo tüana, ’z iz eppaz gåntz dèstar: bar hengen å a khlingele in sbåntz vodar khatz, asó, balda daz sèll schaüla vich mövartze, ’z khlingele khlinglt un biar höarnz un mangaz leng alle tschèrm.
Di maüs, alle luste, soinse gelekk zo tåntza un zo singa, sin azta an alta maus hatt gevorst: “Un ber geata åzohenga ’z khlingele in sbåntz vodar khatz?”
Niamat hatt nemear geredet, khummana maus izzese geopfart zo tüanaz. Zbinsen ren un tüan, iztada a gåntzez mer.
II
Antånto azta dar leù hatt genèkklt auz nå in balt in schatn, di maüsla håm gesprunk un getåntzt. Ummaz vo disan maüsla, åna zo böllaz, iz gånt zo geriva affon laip von leù gepèrtz; armez maüsle! Dar leù pittnar zavàtt hattz darbìscht un hattz lai geböllt vrèzzan. Daz arm maüsle hatt gepittet un gepetet in leù azzarz nèt vrèzz un hatten vorhoazt z’soinanen schulle vor hèrta un inan tage hebatzen gemak helvan.
”Du khlumma skittle böllast helvan miar, dar groaz leù?” Khött asó daz groaz vich izzese gelekk zo lacha un hatt gelatt gian ’z maüsle.
An abas dar leù iz gevallt in a nètz boden håm gehatt boroatet di månnen un hatt håntgelekk zo lürna. ’Z maüsle hatten gehöart un iz geloft un pitt soin khlumman zenndla hattz genaget di pentar von nètz un dar leù hatt gemak auzspringen un inkian.
“Hasto gesek, du vor zait hastme auzgelacht un anvétze a khlumma maüsle o mage helvan in groaz leù!”
III
Inan stroach iztada gest a pauer boda hatt gehatt a henn, boda alle mòrgan hatt gelekk nicht mindar baz a goldnaz öale. Dar pauer izzese nèt kontentàrt vonan goldanaz öale affon tage, dar hettat geböllt vil mearar. Gloabante ke zo macha öala pitt golt di henn schöllat håm gehatt in pauch voll golt, dar pauer hatt getöatet di henn un hattar offegetånt in pauch, ma inn drinn, di henn, iz gest azpe alle di åndarn hennen. Asó, zo bölla khemmen raich allz inan stroach, in pauer izzen gestånt nicht mear.
Ma tarftze kontentàrn von sèll boma hatt un nètt hèrta bölln allz.
IV
’Z iztada gest inar bòtta a billez esele boda iz hèrta gest ummar geklenklt åna nicht zo tüana. Daz arm vich hatt augevrèzzt daz sèll boz hatt gevuntet un getrunkht balz hatt gerenk. Inan tage, gianante nå soine bege, daz bill esele hatt bokhennt an humeschen esl boda hatt auzgeschauget schümma dikh un gesunt. Daz bill esele schaugante zuar in huamesche vich hatt übarlekk: “Schauge du a betta schümma lem dar hatt dar sèll sèmm! Er bol lebet garècht, dar hatt nicht zo pensara un alle tage vinntar vrischez geèzza åna zo mochaz süachan, abas makarse leng tschèrm inan schümman trukhnen stall un nèt azpe i untar alln in bèttadar.”
Daz arm vichele hatt gevrèzzt lai daz meararste stortzan, ombrómm di bisan soin gest von laüt un inngezoünt un balz hatt gesek in esl asó gemestet izzen gånt ume ’z hertz her.
Inan tage daz bill esele hatt bokhennt nå de bege a vich, asó gevazzt pitt holtz, ke ’z hatt njånka darkhennt baz vor a vich ’z iz. Balda dar månn hatt gètt in sèll ungekhenntate vich, a starcha nistl affon rukkn ’z vich hatt geheft in khopf un ’z esele hatt darkhennt in huamesche esl, boda sinn in sèll tage hatt asó genaitet.
’Z esele hatten gehoket: “Eh nò moi liabar nia böllateme auztausan pitt diar, niamat schafftmar un azze vrèzz bintsche, pezzar, asó steade schümma magar.”
Von sèll tage vort, daz bill esele hatt nemear genaitet in huamesche esl. Pezzar lem pitt bintsche un soin frai un luste, baz soin raich un mochan asó patìrn.
’Z TRIFFTAR DIAR:
1. Hasto no gehöart di stördjela vo Esopo? Schraibe ummaz bodo khennst.
2. Bearsto guat zo venna auz du a khlumma stördjele aftna vich?
3. Hasto vichar in haus? Bele?
4. Belz iz ’z vich bodo hast daz liabarste?
Bartz soin a mentsch, a vich, odar baz?
Dar gevrorate bint von Nort abe hatt gehakht in pèrge azpe ’z pånt hakht di pult atz pultnlukh, baize scharattln snea, åna rue, håm geflattart nidar un au åna nia zo venna in bege zo valla danìdar.
Di Ruth izzese auzgerekht laise un hatt offegetånt an oage, dena ena gech daz åndar; ma sait gestånt asó gerècht in da sèll labe pritsch ke vor nicht afte bèlt beratzese auzgemövart. Ma di iz gest sichar ke ormai di zait iz gest auz un, böllante odar nèt, hettatze geschöllt austian allz ummaz.
“Maladìratar lentzmånat – hattze übarlekk – boda hèrta hintardjukht di zait!”
Di hatt gepitet no a pizzle in di berme, hoffante az dargebe odar azta almånko dar bint nålazz zo stutza di spitz von vaüchtn un zo botzuska di vedarn von rem, di uantzegen bodase nèt soin gevörtet, åntze da soinse gegòdart zo flattra in allz daz sèll gefuka.
’Z iz gest ume mittartage balsese iz detzìdart; bahémme bahémme izzar abegeschüttlt di löapar un di lestn khöatar slaf un iz gånt afte tür. Dar bint iz gånt vür zo fuka, znicht azpe nia, di Ruth izzese inngemudlt, allz ummaz a snattrar hattar geloft pa rukkn auz, ma nèt peng in bint, nò, nèt peng in bint, ma vor in sèll letz zengratn odór boda iz gånt untar dar haut, di hattze nèt gemak veln, an uantzegez vich lazzt hintar an söttan odor: pezzar stianen bait.
Di Ruth izzar ummargeschauget, daz sèll vich hattar nèt gemacht di vort, ma ’z iz gest asó stråmbat ke ma hatten gemak impaitn alla darsòrt, ma hatt nia gebizzt bazzen geat durchz hirn. Di Ruth hatt nonet gehatt verte zo pensara asó baz, ke a schroa hatt gemacht zittarn in balt: “Helftmar dar per!”, un dena raisar geprocht un khnottn boda soin gerodlt. “Dar per, dar per, dar per!“. Hatta gehoket tausankh vert dar èko.
Di Ruth hattar gemacht a lècharle, dena åna khummana gech izze gånt zuar in groaz lèrch un hatt abegenump di vrischan bütt un izzesar gelekk in maul.
“A betta stokhatz vich dar månn – hattze übarlekk – dar iz njånka guat auzzonemma an per vonan diarndle per.”
In khemman dar abas dar bint un dar vrost håm dargètt un di bolkhnen soin khent lai goldane ritschla obar di pèrng. Dar Ruth izzar khent in sint bazta hatt hèrta khött soi vatar: “Nå in letz khinta hèrta daz schümma.”
Betta sinnegar per ’z iz gest soi vatar!
’Z TRIFFTAR DIAR:
1. Sidar mearare djar aft ünsarne pèrng izta bidar zuarkhent dar per, baz pensàrsto vo disan vich?
2. Vor di, ombrómm haüt in di beldar soinda mearar vichar baz dise djar?
Dar groaz adlar
Dar groaz adlar pinn baiz sbåntz izzese galazzt vüarn zuar in hümbl vodar barmen luft boda hatt gezoget von tal auvar, di krötz, pinn earst liacht von takh, soinse gemacht baizlat azpe di milch djüsto gemolcht.
Sèmm untar, auz nå in groaz sprung, eppaz izzese gemövart, furse a fagòtt stratzan vorgèzzt vo epparùmmaz, furse, kisà, eppaz zo maga darbìschan.
Est dar fagòtt izzese getoalt in zboa, zboa lentege; kartza groaz zo magase darbìschan. In adlar izzesen nicht mear ågånt, dar hatt geflattart garade zuar dar sunn, boda hatt parìrt asó nåmp in sèll mòrgan von lentz.
Au hoach dar snea iz zorgånt un hatt geloft in khlummane silbrane rütschla, in di sunn håmda sa geplüant di tutscharla.
Gekhnonk nidar nåmp soin vatar, ’z püable hatt geheft a hånt zo schauga pezzar in groaz vogl boda hatt geflattart obar soin khopf.
’Z püable hatt geflattart iz o pinn adlar, bait vo allz, åna zo gedenkha nicht, darstókht, pinn khnott in di hånt boda soi vatar hatt gepitet azzen rekh. ’Z khinn hatt gemacht an lången visplar zuar in vogl.
“Bar soin nèt da zo vorlìara zait, in a boch moche vortgian in Fråntscha un vor in sèll tage di maur tarft soin au, un dar akhar gesetzt.”
“Vatar, ’z soinz månat bobar aumachan maurn åna nia auzohöara, ’z soinz månat bobar innvülln pitt guata earde un mist, månat bobar machan bel vorz bazzar, baz habar vo asó bichte nidarzolega haür?”
“Oh liabar sunn haür legbar nidar eppaz bodaz bart machan raich, eppaz njånka zo maga gloam; vüchtza fanetschla tabàkk!”
“Un iar vatar bartar pipàrn alln disan tabàkk?”
“Sai nèt asó stokhat sunn, dar Barba Matio barten gian zo vorkhóava auz in Beleschlånt afta åndar sait von Hasplkhnott, haür iz allz voll soldàn, stea z’sega ke bar vorkhóavanen alln.”
Dar iz vorgånnt bahémme dar sèll långez un bahémme izta khent dar summar von djar 1915. In di baràkk, antånto azta dar kanù vor an minùtt hatt augehöart zo rümbla, dar månn hatt pipàrt lungen un löapar un soinen gånt ume ’z hèrtz her vüchtza fanetschla tabàkk galazzt zo darvaula.
Dar groaz orolódjo vodar zait hatt gemèkket mearar baz hundart ströach, dar groaz adlar haüt flattart nåmp in bolkhnen, ’z iz nèt a guatar hümbl zo katzàra, kartza vil dörn sèmm untar, nicht mear bodase mövart, allz öade, di maurn nidargerütscht; dar adlar machten no a khear un dena vort, vor åndarst vor åndre hümbln.
I boazez, ’z bartnda no khemmen guate zaitn.
’Z TRIFFTAR DIAR:
1. Disa stòrdja redet von djardar von Earst Bèltkriage, hasto gehöart åndre stòrdje vodar sèlln zait?
2. Boasto baz ma hatt koltevàrt dise djar atz Lusérn odar afte saitn bodo lebest du?
3. Kennsto ’z lånt vo Lusérn? Bo gloabesto azzar sai dar platz boma redet in ditza stördjele? Bia schaugetar auz haüt zo tage?
Gramatege hintarschau
1. Desinenze dei verbi e pronomi riflessivi (Trèffan di Zimbarzung, Pag. 57)
2. La coniugazione del verbo ausiliare bartn (Trèffan di Zimbarzung, Pag. 63)
3. La declinazione debole dell’aggetivo (Trèffan di Zimbarzung, Pag. 65/66)
4. La declinazione forte dell’aggettivo (Trèffan di Zimbarzung, Pag. 66)
5. I verbi apofonici (Trèffan di Zimbarzung, Pag. 73)
