Fraizait
Begela un staigela
Pinn rat
Un pinn sneröaf
Pinn skin
Flattarn obar
Krabln
Lesan
Rastn
Dise djar
Aztase epparùmmaz iz nidargesotzt åna nicht zo tüana iz sichar khent ågeschuaget malaméntar, saiz baibe, saiz månn hattz hèrta gehatt zo macha gian di hent. Antånto asto rastest, vürbe di arbazan, antånto asto rastest, rüde auz in sèll khnaul boll, antånto asto rastest mèkk in ruam zo macha smaltz, antånto asto rastest stopf di vèrsnen von sèlln hosan, antånto asto rastest hös in di franéla vor in pua, antånto asto rastest biage ’z khinn, antånto asto rastest hèkkl daz sèll tuach, antånto asto rastest mach gian ’z rètle; ja allz antånto asto rastest un magàre allz pittnåndar. Lai khnöppln iz gest gahaltet azpe an arbat, furse ombrómm ’z hatt eppaz gemacht gebinnen.
Asó berdase nidarizgesotzt zo lesa an libar odar ber, mòrgas, iz nèt augestånt pinn earst takh, alle di tage boda Gottahear hatt zuargètt, iz gest ainfach a fauléntzar. Niamat hatt nia pensàrt zo giana pa beldar odar pa bisan az nèt hatt gehatt eppaz zo mocha tüan; aumachan holtz, süachan sbemm, arbatn nå in höbe, ka långez zoünen, saübarn un mèkkn in pon von hülm, hüatn di khüa, nicht boda hatt gehatt zo tüana pittar fraizait. Sichar niamat hatt pensàrt zo giana vort von lånt lai vor urlaub, azza soin vortgånt iz gest vor arbat odar, azpe da håm khött di altn, “vor afàre”. Niamat hatt nia pensàrt ke ma hettat gemak vortèppln di zait zo giana zo sünnase: ’z berat gest a groaza schånt asó eppaz.
An khost rue, di armen laüt, håmen furse gevuntet in di bintarabas balsase soin nidargesotzt in di stèll zo macha a par urn filò, ma allz ummaz iz gest a gåntzez getüana, di baibar håm gespindlt, di månnen håm gerichtet khlummane ordenje, odar gesnitzlt ’z holtz zo macha löffln, odar di sol von gèlbarn, di uantzegen lentegen boda nicht håm getånt soinz gest di khindar in di biage boda håm geslaft pitt alln in engln… un di vichar boda håm entrùkht åna zo khümmrase von sèll boda vürizkhent in di bèlt. Dena izta khent a schaüla kriage un di sèlln stillegen abas håm augehöart allz in an stroach, di rètla, di loimat, di löffln nonet verte un di sèlln sa boroatet zo traga in di statt, beratn gestånt in di stèll ler un vo niamat.
’Z TRIFFTAR DIAR:
1. Lesante da obar, bia stèllstodar vür ’z lem vo dise djar?
2. Di laüt vo dise djar håmsa gehatt mearar fraizait baz biar haüt?
3. Baldo nèt arbatest gevalltztar stian in pett sin spet?
Lusérn vor di turìstn
Lusérn iz a khlumma lånt vo pèrge atz 1333 mètre obar ’z mer, ’z vinntze afte mòrgassait vo Tria un iz gestånt da uantzege zunginsel boma no redet di zimbarzung, an altz bavarische gereda guat gekhennt von 90% von laüt. Lusérn steat auz nå inar groazan hoachebene boda innvånk Folgràit Lavrou un Vesan Djoch, boda durch ’z Assatal vüart afte Hoachebene von Simm Kamoündar. A stiage fanetschan loaft sin schiar nidar in Astetal.
Asó izta geschribet afte websait vodar APT Folgràit, Lavrou un Lusérn. Lusérn, daz khlumma lånt zöbrest in pèrge, iz hèrta mearar gekhennt, in Beleschlånt un auz von Beleschlånt o.
Vil khemmen zuar vor da schümma auzseng boda gem ünsarne pèrng un zo giana pan schümman beldar zo vuaz odar pinn rat. Vil, lai zo rastase auz vor a boch in di stille åna pensìarn. Di mearastn però khemmen atz Lusérn zo khenna pezzar di kultùr un di stòrdja von lånt un, übarhaup di taütschan, zo khenna disa alt taütsch zung bosa sovl håm gehöart kontàrn. Ja, ombrómm haüt vo Lusérn redetma vil, saiz afte djornél, saiz in internét un ’z lånt iz hèrta mindar “daz khlumma lånt” un hèrta mearar daz “schümma lånt”.
Vil zo macha khennen ’z lånt hatta getånt dar kamou boda hatt augelekk in Dokumentationszentrum, an earstn lai vor bazta åizgånt in earst bèltkriage, ma boda, pittar zait, iz khent a djüstar schümmadar muséo, boda alle djar macht naüge auzlegom, boda asó vil gevalln in turìstn.
Darzuar izta khent augelekk di pinakotèk Rheo Martin Pedrazza, pinn pildar von künstlar vo Lusérn. Da o, mearare vert, khemmenda gemacht auzlegom vo pildar vo gekhennate vèrbar.
Vorlorate Huamat von lusérnar vèrbar Rheo Martin Pedrazza
Azta epparùmmaz bill seng bia ma hatt gelebet un bia ’z håmda auzgeschauget di haüsar auvar ka üs vor hundar djar, makz gian z’sega ’z Haus von Prükk, a haus boda iz khent auzgerichtet azpe ’z iz gest in da sèll zait.
Un berda bill bizzansan mearar afta zimbarzung mage machan an sprung in Kulturinstitut boz sichar bart vennen laüt boden mang khön bia un baz.
Darzuar izta a khlummana ma schümmana bibliotèk, boda trakk in nåm von dokhtur psikanalìst, gebortet atz Lusérn, Elvio Facchinelli. A guatar libar balz renk, iz sichar a guatar tschell.
Ma a turìst boda khint in lånt makse untarhaltn pitt åndre sachandarn o, nèt lai pittar kultur: pan bintar makma raitn in di Lait, odar in Milegruam, pan summar makma machan an schümman sbimmar odar sünnenense in Sea vo Lavrou bintsche bait, un di beng von earst bèltkriage, haüt, soin daz peste boz gitt zo machanen a khear pinn rat un vil åndarz.
Übarhaup in di lestn djar di birthaüsar soin khent auzgerichtet hèrta pezzar un Lusérn iz gekhennt vor soi guat geèzza o.
Zo machaz khurtz, makma khön ke ’z lånt vo Lusérn iz haüt a gåntz a schümmadar platz vor di fraizait vo alln.
’Z TRIFFTAR DIAR:
1. Baz gevalltztar tüan in doi fraizait?
2. Atz Lusérn vennasto zo tüana daz sèll bodadar gevallt?
3. Gevalltztar èzzan gerècht baldo pist ummar in di bèlt?
4. Hasto liabar gian atz mer odar afte pèrng?
Fraizait in djar 2100
Bartnda no soin laüt boda gian ummar pa bèlt lai vor urlaub da lest toal von djarhundart bobar lem? Odar da groaz vort von kriagar bart håm darlescht vor hèrta in lust zo khenna naüge plètz? Di naüng tèknike bartn soin guat zo macha lem allz lai stianante inngespèrrt in soi khemmarle ågehenk in an hauf dret boda khön in hirn, ke ma sait atz mer zo sünnase, odar pinn skin inan gevroratn bintar obarvoll pitt snea? Odar magare in a stube, ummana von sèlln stum au in Südtirol, vorå inan vaür pittnar guatn tatza boi in di hent?
Daz groaz gebèksla von bèttar boda drå iz vürzokhemma, boda macht zorgian di glètschar von pòle, bart håm gemacht untargian stattn azpe Venezia? Odar, azpe da khön åndre, da groaz hitz bart håm augetrükhant daz gåntz mer Mediterraneo? Asó berda da no haltet zo giana atz mer bart möchan gian au aftz Nortmer… pan bintar.
Bartma gian z’spila in palù atz Marte? Bartada niamat mear håm zait un lust vor a partìa in schachspil odar zo lesa an libar pitt kart? Bartnsada no soin di libadar pitt kart odar bartma lai lesan garade drinn in hirn von sèlln boda schraim? Boda nemear bartn schraim ma lai pensarn. Un bartada no soin epparùmmaz boda schraibet, odar aniaglaz barten machan soin romånzo asó azpesen khint? Zo khöda daz bar, sa haüt zo tage vil machanen soin libar lai asó azpesen khint…
Bartada no soin fraizait odar bartma möchan arbatn hèrta azpe vor tausankh djar? Odar barta niamat mear arbatn un bartnda tüan lai allz di robòt?
I gedenkh balda in di earstn djar sintzekh, di djar boda di earstn månnen håm getretet affon må, aftz alle di djornél izta gest geschribet ke ’z djar zboatausankh alle hettatn geèzzt lai pirole azpe di astronàute. Haüt boazpar ke di astronaute au in di bèlt èzzan guatn khes un spèkh un trinkhan an slunt boi. Asó bartz vürkhemmen pittar fraizait o, di laüt bartn nia auhöarn zo tüana daz sèll boden gevallt, daz schümma bart stian vor hèrta.
’Z TRIFFTAR DIAR:
1. Gevalltztar spiln pinn naüng tèknolodjìe?
2. Hasto an enentrùam vor doi fraizait?
3. Gloabesto ke in kau von an tage bartma nemear arbatn?
’Z püable boda iz gestånt parbaz au pa krötz
Krabln iz sichar ummaz von sèlln sachandar boda, berda geat pa pèrng pellar odar spetar tarft tüan. Asó hatta übarlekk ünsar püable, un in an tage hattz ågeheft zo krabla bobràll boda iz gest eppaz augeluant. Nèt malamentre sachandar, ma austaing pa sött krötzla boz iz genùmma leng nidar di hent, macht höarn nempar dar natùr un in pèrge. In an stroach però, ditza dèstar spil o, hettat gemak gian zo geriva mèchte letz. In sèll tage ume di dèstarn krötzla soinda gest krablar geströbet bobràll, azpe åmazan soinsase augezoget aft aniaglan khnott. Zoa zo stiana a pizzle auz vo alln in sèll gazèr, ünsar püable iz gånt züntrest in tal, sèmm boda di krötz soinse augeluant garade vor hundart un mearare mètre, schiar sin au in hümbl. ’Z püable hettat nèt geschöllt krabln sèmm, ombrómm ’z iz gest eppaz kartza sber vor iz un iz gest alumma un darzuar in a par urn di sunn berat oinegånt, ma allz ummaz zo stiana auz vo allz daz sèll geåmaza ’z püable hattten ågelekk soine schüala, hatt genump di kubl un alle di ordenje boda soin mengl zo sichrase un laise hattz håntgevånk auzogiana, a stèpflele nå in åndar.
Di sunn hatt geschaint un dar kròtz iz gest barm un asó baiz ke in püable hattzen parìrt zo krabla au aftna bolkhnen, ummana von sèlln baizan bolkhnen von summar bodase hukhan übar di zimmen azpe voazte baize khatzan.
’Z püable hatt gekrablt allz kontent, hèrta betar au, un hatt vorstånt ke krabln beratz khent dar spòrt boz hebat gehatt liabar in soi fraizait.
Balz iz gest schiar zöbrest un di sunn iz sa gest lugart hintar in zimmen, ’z püable hatt gevuntet a dèstarz fanetschle tortemìtt alln in sèlln krötz, asó izzese nidargesotzt, hatten auvargenump zo trinkha von prosèkkle, un izzen abegezoget di engen schüala zo krabla, boden håm gedrukht asó starch zo haltanen au ’z pluat.
Allz iz gest stille un ’z püble hatt gezoget an tiavan atn un izzese auzgerekht un… di schüala soin geflattart nidar un, pinn an uantzegen sprung, soinsa gerift züntrest in kròtz.
Daz arm khinn izzese gesek vorlort, parbaz tortemìtt in an kròtz, allz ummaz hattz gemocht rivan zöbrest, az nèt hatt geböllt durchmachan di nacht sèmm odar rüavan in elikòpter zo rettaz. Di vüaz gesbitzt håm geslipft azpe afte soaft un aniagladar tritt iz gest a spil pittar sbartzan vrau boden hatt gepitet züntrest in kròtz. Ma ’z püble hatt gerüaft zo helvanen alle di guatn gaistar von sèlln bodaz håm gehaltet gearn un an lestn, allz voll zèrr, ma ’z hattzen dartånt auzoriva. Dena loavan parbaz nidar pa staige iz o nèt gest dèstar, ma iz, parbaz izta hèrta gånt au pa etzan un sichar hattzen nèt gemacht di vort. Eråndre bartaz vorsan bida ünsar püable hatt no gehatt koradjo zo giana zo krabla, alóra khüdaz vo ja, sin az iz gest starch genumma balz hatt gehatt zait hattz hèrta gekrablt.
’Z TRIFFTAR DIAR:
1. Iztar no vürkhent zo legade in di perìkole spilante?
2. Kontàr von sèll stroach bodo pist gest sichar nètt zo khemmasan drauz.
3. Hasto no gemacht perikolosate spòrt? Bele?
Gramatege hintarschau
1. Preposizioni con il caso accusativo (Trèffan di Zimbarzung, Pag. 42)
2. Preposizioni con il caso dativo/accusativo (Trèffan di Zimbarzung, Pag. 42)
