Bazma èzzt
Di khabaz
Dar khes Vesan
Da Patàttan pult
’Z kraut pinn skodegì
Di radìkkn
’Z geèzza vo gestarn
Vor bazta zuarsteat in geèzza mochtma khön ke di Lusérnar in di altn djar soinse hèrta lai higesböaget pitt bintsche, a snitle pult gepratet aff di platt, darzuar a khaile altn khes Vesan odar vo goaz. ’Z mel vor di pult soinsaz gånt zo nemma nidar in Beleschlånt zo vuaz, in khes håmsen gemacht sèlbart affon kasèll, pan bintar, un afte pèrng pan summar. Pan bintar iztada gest ’z kraut, ka långez di radìkkn, gesotet un geröastet pitt a pizzle smaltz odar in salatt pittnan van öl. Ka herbest izta gest bazta hatt gètt dar gart, virtzan, gele rebla, un åndarz gegres. Vil håm geèzzt sbemm, ma lai di sèlln bosa nèt soin gelånk zo vorkhoava in platz ka Tria.
Ma mocht nèt vorgèzzan da patattan pult un in petarlång. Un darzuar dar pult vil vert håmsa gekhocht ’z kavrìtz, a gedünkh gemacht pitt smalz, boatzamel, an trupf bazzar un, berdase hatt gehatt, khlummane tòkkla lugånega drinngepratet vor a halba ur.
Balda di laüt soin khent zo stiana eppaz pezzar håmsa nemear auzgetaust ’z sboi vorz mel un håm ågeheft zo lega drinn in kraut a lugénegle, un a drai köstla, un epparùmmaz hatt insinamai gemacht di kanedln. Di mearastn però soin vürgånt èzzante hèrta daz gelàichege; patattn nidargemacht in mearare mode. Moi vatar hattmar kontàrt ke soi muatar hatt gemacht sött groaze njòkkn pitt patattn un boatza mel un balsese hatt gelekk atz vestar zo khüala di nachparn håm alle gevitschlt: “Schauge schauge, di Rosa hatt gemacht kanedln, bo bartze nemmen di züdje…?” An åndarz guatz geèzza von dise djar, boma haüt nemear vennt asó dèstar, soinz gest di snèkkn, ka långez saitma gånt auz aff di Prach balz hatt någelatt zo renga un di vichela soin auvarkhent vo untar aniaglan khnott; ’z iz gest dèstar vülln au a sèkkle un trangse huam. Dahuam azma sait gest, hattmase gelekk auzzosaübrase in a pizzle sürcha mel un gedekhtze pittnan lukh drau pitt sbere khnottn senónda hebatnsaz geheft un beratn gånt ummar padar gåntzan stube. 
Ka långez soinda gest di vröss o, di sèlln saitma gånt zo vångase padar nacht, pittar lantèrn von khnapm au in di hülm un sin inn in di Köst.
Ja, ka långez iz nèt gest malaméntar leng panåndar in vormaz pittar tschoi, nèt asó iz gest pan bintar, balda ’z vazz von kraut hatt gezoaget di taufan von pon. Dar groaz dichtar un faff David Maria Turoldo schraibet ke soi vatar hatten gelekk in di hent zboa snitn pult un hatten khött: “èkko, schauge da, ummana hoazese pult un da åndar khes”, un miar, hatta khött dar dichtar, hattzmar bol parìrt z’èzza pult un khes.
Arme djar di sèllnen, hatta hèrta khött dar moi vatar, ma bar soin gest djung un allz hattaz auzgeschauget schümma allz ummaz.
’Z TRIFFTAR DIAR:
1. In di pildar menglta gèezza boma redet da obar, berasto guat zo khöda belz?
2. Du, hasto no eppaz geèzzt von sèll boma redet?
3. Gloabesto azta ’z geèzza vo gestarn saibe gest gesüntar baz daz sèll vo haüt?
’Z geèzza vo haüt
Ja, an lestn iz hèrta daz gelaichege, tökkla guatn khes, a drai fledela spèkh, patattane kröftla, an löffl marmelàda; ma bölltar leng? Vennese vorå in an pjatto asó iz nèt azpe haltn an mumpfl pult un khes in a hånt, ’z macht khemmen hummar lai z’sega ’z pilt. Haüt èzztma furse mearar pinn oang baz pinn maul. Odar furse èzztma kartza vil, saiz pinn oang, saiz pinn maul. Haüt, boda aft ünsarne pèrng izta genumma z’èzza, soinsa hèrta mearar di sèlln boda darkrånkhan zo bölla soin hèrta megrar odar boda soin kartza voazt. 
Hèrta mearar soinz di sèllnen boda nèt èzzan vlaisch vo khummana sòrt odar insinamai di sèllnen boda nèt èzzan nicht boda hatt zo tüana pinn vich, da khemmen gehoazt vegani. Dise laüt èzzan ne öala, ne khes, un nicht boda drinnhatt milch odar smaltz, lai gegress, basöln, arbazan un sötta geèzza boda khint her vo bait, tofu un saitan. Di altn khön ke alle dise móde soin auvarkhent ombrómm di laüt soin kartza geplent, ma furse iz nèt asó, di bèlt iz gebèkslt un daz sèll boda gestarn iz gest armez geèzza vo alle tage, haüt iz lai gesüasega vor di raichan. Di laüt alle tage èzzan daz meararste geskattla odar an pjatto bigln gekhocht bahémme, ombrómm ’z izta neméar zait zo khocha un darzuar ettlane mang njånka èzzan allz daz sèll bosa böllatn ombrómm ’z tüaten bea. ’Z vich in ta’ vo haüt khint nemear gezüglt pitt alln in liap bobar biar dise djar håm augezüglt ’z sboi odar gehaltet di hennen un di konédje, di vichar khemmen gehaltet sovl biz beratn ordénje åna lem. Ditza iz sichar nèt a guatz sachan, asó makma bol vorstìan ber ’z khütta ke ma mage nèt èzzan in bea von vich.
Allz ditza, haüt, iz toal von lem von ünsarn pèrng o, ’z geèzza, azpe allz daz åndar, iz nemear asó åndarst von sèll von groazan stattn, vil izta khent vorlort, ma ma schöll nèt khümmarnse, ombrómm vil izta o khent gebunnt un ’z lem afte pèrng iz sichar pezzar baz dise djar, siånka az steat allz ummaz sberar baz in a statt. Un di snèkkn izztze niamat mear, da khemmen gekhocht lai in di pestn ristorént.
’Z TRIFFTAR DIAR:
1. Baz pensarsto von geèzza vo haüt?
2. Du pisto vegano, odar khennsto epparùmmaz bodaz iz?
3. Baz pensarsto von laüt boda nèt èzzan vlaisch?
4. Pisto no gånt z’èzza in a birthaus vo Lusérn?
’Z geèzza vo mòrng
A Garniga, afti laitn von Bondù, izta a hof boda auzziaget von alln in åndarn höf umminum. 'Z khemmenda gezügelt vichar vorz vlaisch. Baz vor vichar, vorstar? ’Z soinda ne khüa, ne sboi, ne öm, ne goaz un njånka polàstarn, ma... grilln! Ja, dar hatt vorstånt garècht: di grilln khemmen gevüatart fin azza khemmen groaz un voazt, dena khemmensa gevrort un auzgemalt.
Ditza mel hatt khumman gesmakh, ’z soinda envetze drinn vil proteìn, vitamìn, aisan un Omega 3, sovl ke ’z khint genützt zo machada geèzza vor di laüt. Disa naüge firma, boda hoazt Insecta (geat z’schauga in Internet, azzarda nèt gloabet!), iz toal von an prodjèkt vodar Frai Hoachschual vo Poatzan un khint untarstützt pitt gèlt vodar Provintz von Südtirol. Höbarspringar, grilln, kössan, zurle, vespm, paing, bum, åmazan... alle dise vichela, boda üsåndarn machanaz iantrar di graus, in vil lentar vodar bèlt, vodar Nidjèria fin durch in Tailåndia, gian zo geriva in di fånn alle tage. Vo söttane vichela soindara schiar 1400 sòrtn boda soin guat z’èzza, almånko asó khönda di schientziètt. Da ka üs in Euròpa saibar nèt gebont z’èzza vichar boda schedegen ’z mentsch, azpi vlaügla, maüs odar bürm. Ditza o però iz nèt gåntz bar, umbromm di snèkkn habarse geèzzt schiar alle disedjar un epparùmmaz vo ünsarn altn barten sichar gedenkhan zo haba gevånk un gerupft di vögela z’èzzase pittar pult. A finegez geèzza, boda in Taütschlånt un in Fråntscha alle håm gekhennt, fin in di djardar darnå in lest bèltkriage, iz gest... supp pitt zurle! Hèrta in Taütschlant, fin in vorgånnate djarhundart, di zurle hattmase geèzzt azpi gesüazega o, gekhocht in zükkardòrtz. Un di schinkh von vrösch khemmen, no haüt, vürgètt azpi delikatéssen in di pestn birthaüsar vodar gåntzan Euròpa. Ma vo alln in guatn sachandar bodaz schenkht di muatar earde, umbròmm schöllapar èzzan pròpio di vlaügla? Haüt afti bèlt lemda mearar baz simm mildjàrde un draihundart mildjü laüt. Ma roatet ke ume ’z djar 2050 barpar soin eppaz zbisnen di noün un di zen mildjàrde. 
Vor daz sèll di schientziètt soin nå zo süacha naüge beng zoa zo spaiza alle dise laüt. In ta’ vo haüt schiar 70% von vèlt khint genützt zo vüatra ’z vich vorz vlaisch, ma ditza vlaisch dekht lai 17% vo dar kraft boda ’z mentsch vorprennt. Di vlaügla soin destrar zo zügla baz di khüa odar di sboi, umbromm sa vången vür mindar platz un leng zuar mearar vlaisch pitt vil mindar bazzar un vuatar. Di laüt bodase håm geèzzt, kontarn ke di höbarspringar smekhan vo nuzzan. Dar gesmakh von grilln anvetze gedenkht a migele in sèll von hennen.
Di studjös haltn au ke di lentar afti abassait vo dar bèlt, èzzante mearar vlaügla, magatn helvan auzohalta di hitze vodar Earde un no darzuar zo heva in hummar afti bèlt. I pinn nèt a schientziàtt, åntze, i pinn lai an armar djòkk, però miar parirtzmar ke ’z beratnda vil bichtegare sachandar zo tüana zoa zo rètta di bèlt, vor bar håntleng zo vrèzza khössan azpi di billnsboi. An earstn, zum baispil, magatma auhöarn zo schupàra ’z geèzza: lai in Beleschlånt khinta vortgedjukht geèzza boda no iz guat vor schiar 13 mildjarde euro atz djar! Dena magatma èzzan mindar vlaisch (a bòtta atti boch beratz genumma, mearar iz nèt gesunt), un magàre gian mindar pinn auto o. Di muatar earde gebat genua zo spaiza alln soin khindarn, ma bintsche raiche lentar vodar bèlt haltn daz meararste vor se alumma un in ermarn stianda übresch lai di frugln. Disa iz da gröazarste schånt vodar bèlt. Èzzan vlaügla in Euròpa bart nèt vülln di paüch von khindarn in Afrika, ma lai di gadjòffan von an par furbatn afarìstn.
(Paolo Pergher)
’Z TRIFFTAR DIAR:
1. Baz pensàrsto von sèll boda schraibet dar Paolo Pergher in disan artìkl?
2. Du èzzasto asó eppaz?
3. Schraibe di vünf sachandar bodo izzst daz liabarste.
4. Schraibe di vünf sachandar bodo nia èzzast.
Gramatege hintarschau
1. Il plurale dei sostantivi (Trèffan di Zimbarzung, Pag.30)
2. Il caso del sostantivo (Trèffan di Zimbarzung, Pag. 35)
