1 - Ummaz


Laüt laüt laüt

I pin di Karin, i pin a studénten, i gea in di Universitét vo Tria. Dise da obar, abegenump pitt miar, soin moine pestn tschelln. ’Z gevalltmar…
I hoaz Akihiro. I pin khent her von Djapone zo venna moi sbestar boda lirnt inaran obarschual vo Firenze, un pin khent vor a baila zait z’sega aürne schümman pèrng…
I hoaz Katina, i pin gebortet atz Lusérn un hån hèrta gelebet…
I hoaz Max, i pin gebortet in Taütschlånt, ma moine eltarn soinz gest lusérnar. Da pinne pitt moinar püalen atz…

’Z TRIFFTAR DIAR:

1. Les bazta iz geschribet.

2. Vo baz renda di laüt?

3. Zornir ummana odar mearare stòrdje un machese verte.

4. Rede vo diar.

5. Schraibe vonan mentsch vo Lusérn odar von doi lånt bodo khennst.


Lusérn un di lusérnar gesek von Faff Joseph Bacher

Di månnen vo Lusérn soin daz mearaste groaze, starche laüt, di baibar o ettlane vert soin höachar baz di sèlln boma vennt in di åndarn lentar umenùmm; bintsche lusérnar soin khlumma. Di lusérnar soin schiar alle gesunt, ma vennt bintsche krånkhe laüt. Di månnen un di baibar vo Lusérn håm an mustàtz schümma vrisch, baiz un ròsat sin her vo eltom. A tiabas a bòtta venntma bol epparùmmaz pittnar tunkhln haut, alóra dise laüt khemmen khött “dar sbòrtz” saiz månnen, saiz baibar.
Di lusérnar håm ’z har biondat, bintsche vert tunkhl odar roat. Di khindar bortn schiar hèrta biondat un asó stiansa sin azza gian ka schual, dena machansase tünkhlar. Di oang vo disan laüt soin schiar hèrta grisat odar sbartz, lai bintsche håm schümmane plabe oang. Da håm a rèchta nas un a rèchtz maul, berda hatt a groazez maul khint gerüaft “mumpfl troge”.
image005.jpgDi diarnen, a bòtta azza soin boratet, dareltarn bahémme, ditza ombrómm da machan a sberz lem, da arbatn starch un èzzan nèt gerècht un håm ploaz pensìarn, darzuar gemsa zo taida in khindarn vor långa zait, sin azza håm viar djar. Balsase boratn di baibar rüstnse gåntz sbartz, lai ’z vürta iz plabe. ’Z machten nicht auz bazta kontàrn di altn sprüch, boda khön ke ålengse sbartz in tage bomase boratet prink pèch.


Alte spusan

Di lusérnar arbatn khlummane bisan un èkhar un gian zo macha au holtz vor in bintar. Da håm nèt vil zo tüana auz atz vèlt, ombrómm da håm gåntz bintsche earde, ma da gebinnen o gåntz bintsche, genùmma zo leba lai vor drai månat atz djar, asó di månnen gian übar di bèlt zo gebinnanen ’z proat. Di lusérnar soin rèchte laüt un guate arbatar.
Di månnen soin gåntz bravat auzomaura khnöttane maurn un peng in sèll böllnsa soin gezalt mèchte garècht; da nemmenen å da gåntz arbat vo zöbrest sin züntrest, da roatn garècht bazza håm mengl, da schètzan azta eppaz mage gian krump un dena hevansa å. Tüanante asó epparùmmaz izzese gemacht raich.
Dise arbatar khearn bidrùmm huam ume di Åndarhailegen, ka Boinichtn soinsa sichar sa alle ka haus. Auz pan bintar machansa khlummane èrbatla, da richtn a maürle nidargevallt un asó vort, ma da bölln nèt machan sbere arbatn, da bölln lai rastn, un ditza tüat nèt guat in famildje. Di sbern arbatn von haus un von èkhar un von bisan soin alle afte aksln von diarnen un von baibar.
Di baibar paung au di èkhar, setzan un lesan di patàttn, djukhan auz in mist in di bisan, machan ’z höbe vor di khüa, arbatn di milch zo macha smaltz un  khes, stian nå in sboi un in hennen un alln in sachandar boda gian getånt in haus.
Vil vert peng in hennen khinta auvar strait. An åndra arbat von baibar boda nåholft vil, iz gian na sbemm, bosa spetar gian zo vorkhoava affon markà ka Tria.
Di diarnen, pan bintar gian in di khnöpplschual, un vorkhoavan di hnöpplspitz, ma da soin nèt vil di sèlln bodasen abekhoavan ombrómm alle håm liabar di sèlln vil bölvlar maschìgemacht.
Di khindar khemmen augezüglt lai von müatar,  haltante kunt ke di vetar soin vort übar di bèlt da meararste zait. Di müatar vorbönen di khindar un balda dise soin au a pizzle gröazar soinsa nemear guat zo darhaltase. Bintsche vert di khindar khemmen genistlt, njånka balsa soin frèch zuar dar muatar un ditza steat nèt å bol.   
 Di lusérnar stian vil nå soin altn un in krånkhan, un balda ummaz iz sber krånkh daz gåntz lånt gitten zo tüana zo helva un zo giana zo vennaz, zo machanen koràdjo: “Vörtetaz nicht – khönsa – GottarHear bartaz helvan”, un no, “gedenkhtaz ke sjånka azzar höart vil bea, GottarHear hatt patìrt bol mearar atz kraütz.”
Balda ummaz iz drumauz z’stèrba khemmenda gelaütet di roarn, alóra ’z mentsch boda nåizgestånt in krånkh, djukht, pitt zorn, di kikkara vodar geschabatn bröde odar von kafè, von sèll boda iz drå z’stèrba, au pa maur.
Di lusérnar soin stoltz zo höarase ertege laüt, ma da o, azpe bobràll, iztada hèrta epparùmmaz boda auzziaget un hatt gearn in boi un in prompoi un in zèrte famìldje ditza macht khemmen arm.
Di lusérnar haltn gearn soi earde, di månnen khearn hèrta dahuam vo bobràll bosa soin in di bèlt un di diarnen gian nèt vort, ombrómm nindart vennatnsa an åndarz Lusérn. Un azpe sa haltn gearn soinar earde, asó haltnsada aft soinar zung. A zung bosa alle ren auz baz a famildja. Est però izta auvarkhent ditza sachan ke da tarfan nèt ren soi muatarzung un zèrte schemense, ditza iz bol schaüla letz.
’Z iz bol bar ke di zaitn soin gebèkslt, ma di lusérnar håm gehaltet lente sin haüt soi zung un beratz a groazar schade azzase est vorlìaratn. 

’Z TRIFFTAR DIAR:

1. Bia schaugetztar auz ditza boda hatt geschribet dar Bacher?
2. Iztada eppaz bodade hatt gemacht übarleng mearar?
3. Haüt zo tage atz Lusérn iz no asó?
4. Baz izta letztzrar un baz, anvétze, iz pezzar?
5. Khü eppaz von pildar boda soin drinn in tèkst.


A gekhennatz mentsch vodar Zimbarearde

image006.jpg“I pin gebortet ka Slege ’z djar 1921, in a naügez haus augemacht affon grunt von sèll abegemèkket von earst bèltkriage. Moi famildja sidar ettlane djarhundart hatt getrakk zo vorkhoava smaltz un khes un allz bazta iz khent gemacht afte pèrng, nidar in di ebene un hatt auvargeprenk mel un sürch un saltz.”
Asó hatta geschribet vo imen sèlbart dar groaz schraibar Mario Rigoni Stern.
’Z iz gest a tunkhla gevrorata  nacht da sèll von earst von bintmånat von djar 1921, balda iz gebortet dar Mario Ilario, daz draite von acht khindar von Giobattista un Anna Vescovi, daz sèll mearar abegelatt. Sa vo drai djar soi muatar hatt darbischt in khlumma Mario zo mèkka pittnan groazan khnott aftna gevazzata granàtt, un azzen nèt hettat augehaltet pa zaitn beratar gesprunk in di höha.
“In di djar Draitzekh ünsar groaz famildja pittar krise vodar gåntzan bèlt izzese geermart. Ma üs gabür izzasan nicht ågånt, biar håm gehatt z’spila, zo studjàra, zo giana pinn skin, zo båndra frai inn pa beldar azpe bille vichela.”
Sa von earstn djar hattma darkhennt in Mario, di sèlln boda bartn soin di grözarstn liap von soin lången lem: di pèrng, un di libadar. Vil libadar, lesan alla darsòrt, Salgari, Verne un di grozan schraibar vo hèrta, Dante, Manzoni un spetar Conrad. In an tage, dòpo inan schaülan strait pinn soinen, dar djung Mario iz inkånt au in di khesarn von Portule un izzen någenump pròpio Tifone vo Conrad. Dena beratnda khent di groazan schraibar rüss, Tolstoj daz earst vo alln un Dostoevskij, un an åndadar groazar schraibar, Turgenev. Spetar, baldar sa iz gest an altar månn, dar schraibar hettat khött. “In schümma balt vodar leteratùr soinda hoache oachan, boda spitzarn au obar alln in åndarn puamen, da hoazan: Omero, Tucidide, Virgilio, Dante Boccaccio, Cervantes, Shakespeare, Leopardi. Sèmm boda dar balt schittartze un dar pèrge steat laise laise öade, sèmm baksta au dar khlümmanarste albar vodar gåntzan bèlt: dar zbèrkbaide. I, in tiaf balt vodar leteratùr, pinn dar zbèrkbaide.”  



Grammàtege hintarschau

1. Coniugazione del verbo soin (Trèffan di Zimbarzung, Pag.14)

2. Coniugazione del verbo håm (Trèffan di Zimbarzung, Pag. 21)

3. Coniugazione del presente indicativo (Trèffan di Zimbarzung, Pag. 18)
Verbi con la forma finale all’infinito –an, machan: fare
Verbi con la forma finale all’infinito –en, lirnen: imparare/insegnare
Verbi con la forma finale all’infinito –n, spiln: giocare

4.
L’articolo (Trèffan di Zimbarzung, Pag. 25)

Übung

1 - Lege in djüst artikl:
haus von Prükk iz altz haus vo baké auzgerichtet vo naügom gelaich azpe ’z iz gest in djar achthundart. ’Z iz gest a schümma khnöttanz haus, pinn tach pitt lattn azpe schiar alle tèchar vor in groaz vaür von 1911, ma ormai halbe argevallt.  Kulturinstitut hattz hergerichtet un hatta drinngelekk sachandar boda da soin gest dise djar, zo gedenkha lem von ünsarn laüt.
haus iz tortemìtt in lånt un zoaget hoatar bia lusérnar soin gest guat z’arbata. Allz bazta drinn iz khüttaz von lem vo alle tage von altn. 
Haus von Prükk iz ja an muséo boda zoaget stòrdja von lånt ma ’z iz o eppaz lentegez boda, in di lam abas von summar laüt vennese zo kontara altn stòrdje, boda asó khemmen gehaltet un vürgetrakk.
Auzzalt soinda khent gelekk tafln boda zoang boda åheft staige von stòrdje un sèll von Sambinelo; dèstre staigela, boda alle mang machan, groaze un khlummane. Da un sèmm tortemìtt in bisan un in beldar spitzarnda menndla un vichar von balt gesnitzlt inn ståmm von vaüchtn. khindar mang khennen in bolf un in per un allz bazta lebet in natùr.
 
   
2 - Lege da djüst form von vèrb:
Biar nèt zait zo vorliara. (håm)
Dar Håns zo vuaz nidar ka Leve. (gian)
Moi mamma a gåntz guata khöchen. (soin)
Dar Kharl un di Maria a naügez haus. (khoavan)
Eråndre mòrgas gearn. (slavan)
Di schüalar ka schual pünkhlich. (gian)
 
   
3 - Zornir in djüst vérb un da djüst form:
Håm, aumachan, soin, auvalln, ren, darkhennen, stian, soin, gian, håm, vennen, seng, soin

Lusérn a khlumma lånt vo pèrge atz 1333 mètre obar ’z mer, ’z vinntze in sudosten vo Tria un da uantzege insel boma no redet da zimbarzung, an altz bavarische gereda guat von 90% von laüt.
Lusérn auz nå inar groazan hoachebene boda Folgrait Lavrou un Vesan Djoch (1402 a.m) boda durch ’z Assatal sin afte Hoachebene von Simm Kamoüdar. Pitt mearare fanetschan ünsar earde ziagetze sin in untar Astetal pitt tiave sluavan un krötz pitt spüng tiaf 600 metre.
Ünsar hoachebene nèt groaze pèrng ma hügln un zimmen boda nèt gian übar di zboatausankh mètre. Lusérn lai zboa kontrade: Lusérn sèlbart bodase ziaget nå in an khlumman pon obar in Tal vo S. Antone un di Tetsch in a tèllele eppaz ledrenar (1288 mètre).
'Z lånt sik auz azpe a strassendorf, a lånt auz nå in an unatzegen haupbege. Affon hügl obar 'z lånt aftna åndarz pönle -ma di Hüttn vorz vich.
Gånt übar 'z ekk von Kåmp in a tèllele obar di naschéntn vodar Tuvar -ma di haüsar von summarlånt gehoazt Bisele, di Untarhaüsar, di Obarhasaür un di Haüsar von Galèn (übarnåm von laüt bodada håm drinngelebet).
Ume in lånt her soinda khent gemacht ettlane arbatn. Ma mage di fadìng von laüt zo gebinna aniaglaz tökkle earde. Daz sèll boda mearar soinz di arbatn pitt khnott genütz zo maura au fanetschan zo maga koltevarn saitn boz iz gest schaüla stikhl o. Boz iz  pöne o soinda khent ettlane maurn disan stroach zo toala au bazta zuarizgestånt aniaglanar famildja.